I. Hüquqi tərcümənin əhəmiyyəti
II. Uğurlu hüquqi tərcümə yolunda yaranan problemlər
III. Problemləri necə həll etməli?
GİRİŞ
Akademik tərcümənin bir çox sferasında olduğu kimi hüquqi tərcümənin də özünəməxsus çətinlikləri var. Bunlardan biri hüquqi tərcümənin xüsusi diqqət tələb etməsidir. Çünki tərcümə ilə əlaqəli hər hansısa diqqətsizliyin həm nəzəri, həm praktiki cəhətdən ağır nəticələri ola bilər.
I. HÜQUQİ TƏRCÜMƏNİN ƏHƏMİYYƏTİ
Hüquqi tərcümə zamanı yaranan problemlərin nəticələrini dərk etmək üçün ilk əvvəl onun əhəmiyyətini aydınlaşdırmaq lazımdır. Hər bir obyekt və ya anlayışın əhəmiyyəti onun fayda və funksiyasından asılıdır.
Yerli qanunvericilikdən beynəlxalq müqavilələrə, hüquqi yazıdan mətnlərə qədər istənilən növ hüquqi tərcümə həm hüquqi biliklərin, həm də dil bacarıqlarının inkişafına yol açan vacib gedişatdır. Müasir dövr, hüquq sistemlərinin inteqrasiya şəraiti bütün cəhətləri ilə yanaşı, müxtəlif hüquq sistemlərinin terminologiyasının bir-birinə uyğunlaşması prosesini davam etdirir. Hüquqdakı boşluqları doldurmaq üçün bir çox hallarda xarici təcrübəyə müraciət edilir. Burada isə hüquqi tərcümənin əhəmiyyəti çox aydın görünür. Hüquqi tərcümə hüquqi və texniki terminlərdən istifadə ilə yerli hüququn qloballaşmada iştirakında əsas rol oynayır.[1] Ümumiyyətlə, anlayışların izahı regiondan asılı olaraq, kəskin surətdə fərqlənə bilər. Məsələn, Almaniyada “terrorist” anlayışına müəyyən bir izah verildiyi halda, Şərq ölkələrindən birində verilən izah tamamilə fərqlənə bilər. Bənzər boşluqları doldurmaq və hüquqi mətnlərin qarşılıqlı anlaşılmasına nail olmaq üçün dilçilərə və qüsursuz hüquqi tərcüməyə ehtiyacın nə qədər böyük olduğu açıq-aşkar görünür.[2]
Beynəlxalq hüquqi mətnlərin tərcüməsi zamanı yaranan problemlər beynəlxalq normaların yerli qanunvericiliyə uyğunlaşdırılması zamanı bir çox anlaşılmazlıqlara yol aça bilər. Bu isə bəzi xüsusi hallarda boşluqlar və ya səhvlər səbəbilə normanın tətbiqində problemlər yarada bilər.
Göründüyü kimi, bir çox məsələlərdə, xüsusilə də, qloballaşma şəraitində hüquqi tərcümənin rolu əvəzolunmazdır. Bu isə öz növbəsində hüquqi tərcümənin qüsursuz olmasını mütləq edir. Bəs qüsur dedikdə hüquqi tərcümə zamanı qarşılaşa biləcəyimiz nə kimi problemləri nəzərdə tuturuq?
II. UĞURLU HÜQUQİ TƏRCÜMƏ YOLUNDA YARANAN PROBLEMLƏR
Hüquqi tərcümə prosesində yaranan problemlərin başında ayrı-ayrı hüquq sistemləri arasındakı fərqlər durur. Tərcümə üzrə bəhs edilən bu fərqlər hüquq sistemini tam əhatə edə biləcək dərəcədədir. Terminoloji problemlər hüquqi tərcümənin ən vacib məsələsidir. Bu isə hüquq sistemləri arasındakı çox geniş fərqlərdən asılı olaraq yaranır.
İlk abzasda qeyd edildiyi kimi müxtəlif ölkələrin qanunvericilikləri arasındakı fərqlərin də hüquqi tərcümə gedişatında yaranan problemlərdə öz rolu var. Lakin bu məsələdə hüquq sistemləri daha vacib rol oynayır. Bu mənada eyni dili danışsa da, müxtəlif hüquq sistemlərində yaşayan insanlar digərlərindən (müxtəlif dillərdə danışsalar da, eyni növ hüquq sistemində yaşayanlardan) daha çox problem yaşaya bilər.[3]
Daha böyük problemlər hüquqi institutlarla əlaqəli ortaya çıxır.[4] Bir hüquq sistemində mövcud olmayan institutun bir digərinə tərcümə edilməsi zamanı edilən səhv bu institutun ümumi anlayışı və məqsədi haqqında səhv məlumatlanma ilə nəticələnə bilir. Qanunvericiliyə təsir xarakteri daşıyan yazılarda edilən bənzəri səhvlər isə nə vaxtsa yaradıla biləcək institutun işinə maneə törədə bilər.
Hüquqi tərcümənin daha bir sıra çətinlikləri vardır ki, onların da çoxu yuxarıda adı çəkilən problemlərdən törəyir. Uyğun həll yollarının tapılması isə mütləq xarakter daşıyır.
III. PROBLEMLƏRİ NECƏ HƏLL ETMƏLİ?
Hüquqi tərcümə əhəmiyyəti və bu əhəmiyyətdən yaranan problemlər səbəbilə asan proses deyil. Hər şeydən əvvəl, tərcüməçi öz işinin dəqiq nəticəsini əldə etmək üçün araşdırma və analizdə diqqətli olmalı, hərtərəfli yanaşmalıdır. Tərcümənin özü isə maksimal dərəcədə dəqiqlik tələb edir.
Tərcümənin oxucu üçün aydın olmasında ekvivalentlərin özünəməxsus rolu var. Ən uyğun və dəqiq ekvivalenti tapmaq üçün tərcüməçi hədəf dilin ən azından müvafiq sahəsilə tanış olmalıdır. Hədəf dil tamamilə fərqli hüquq sisteminə aid olarsa, tərcümə zamanı yüksək səviyyədə izah və yaradıcılıq gərəkdir. Ekvivalentin olmadığı hallar isə işi qəlizləşdirir. Bu halda bir sıra üsullara əl atılır, məsələn, neologizmlərdən istifadə və ya eyni sözün təkrarından istifadə buna nümunə ola bilər.[5] Sonuncu hal yalnız sözün izahatı geniş şəkildə verilərsə və nümunələrlə oxucunun anlaması üçün daha asan ifadə olunarsa, effektiv olar.
Effektiv araşdırma aparılması və dilin sadələşdirilməsi də məqalənin keyfiyyətində rol oynadığı kimi, tərcümənin də oxucu üçün daha anlaşıqlı olmasına yol açır.[6] Araşdırmanın daha incəliklə aparılması hədəf mətnin hər bir çətinlik yarada biləcək məsələsinin – institut, termin, anlayış və s. problemlərin daha aydın başa düşülməsinə və izahın sadələşməsinə gətirib çıxarır.
Tərcümə prosesində əgər müvafiq dildə ekvivalent tapılmazsa, latın dilinə də müraciət edilməsi mümkündür. Latın dilinin zənginliyi, sözlərin öz mənalarını dolğun şəkildə verməsi bu dilin həm hüquqi yazıda, həm də istənilən mətnin hüquqi tərcüməsi zamanı bu dili işlək edir. Günümüzdə bu məsələ ilə bağlı latın dilindən istifadə geniş yayılmışdır.
NƏTİCƏ
Bu yazıda hüquqi tərcümənin əhəmiyyəti, problemləri və bu problemlərin alternativ həll yollarından bəhs olundu. Qeyd edildiyi kimi, hüquqi tərcümənin yaratdığı problemlər anlayışlardan istifadədə, qanunların və beynəlxalq normaların tətbiqində ağır nəticələrə səbəb ola bilər. Bu problemlərin qarşısının alınması mütləqdir. İstər ekvivalentlərdən istifadə, istərsə də effektiv vasitələrə müraciət vasitəsilə uğurlu tərcümədə rast gəlinən bütün problemlər həll olunandır.
İstinadlar:
[1] Mansour Farrokhi, The Role of Legal Translation in the Interpretation of International Law Documents, 7 Russian Law Journal 55, 60 (2019).
[2] Yenə orada, 61.
[3] Edgardo Rotman, The Inherent Problems of Legal Translation: Theoretical Aspects, 6 Indian International & Comparative Law Review 187, 189 (1995).
[4] Yenə orada.
[5] Yenə orada, 192-193.
[6] Kevin J. Fandl, Lost in Translation: Effective Legal Writing for the International Legal Community, 18 (2013).
Müəllif: Kənan Abdullayev, Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsinin II kurs tələbəsi.