GİRİŞ
Akademik hüquqi yazı bacarığı hər bir hüquq tələbəsinin, eləcə də praktiki hüquqşünasların yiyələnməli olduğu ən vacib bacarıqlardandır. Belə ki, akademik hüquqi yazı bacarığına malik olan hüquqşünasların öz işlərində daha tez və asan şəkildə inkişaf etmək, geniş karyera seçimləri əldə etmək, eləcə də yazı zamanı öz fikirlərini oxuculara daha aydın və anlaşıqlı şəkildə çatdırmaq imkanları artır.[1] Akademik hüquqi yazının effektivliyini təmin etmək üçün o, sadə dildə yazılmalı, bu zaman söz seçimlərinə xüsusi diqqət yetirilməli, ədəbi dilin normaları yazıda ciddi şəkildə gözlənilməlidir.[2] Təbii ki, təkcə sadalanan nəzəri anlayışların fərqində olmaqla keyfiyyətli akademik hüquqi yazının ərsəyə gəlməsi mümkün deyildir. Həmin nəzəri anlayışları effektiv şəkildə yazıya tətbiq etmək üçün davamlı praktika da lazımdır. Bu bloq yazısında akademik hüquqi yazı bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün vacib olan 3 əsas məqamdan – qiymətləndirmə, tənqidlərdən faydalanma və davamlı redaktədən bəhs ediləcək və onların yazıdakı önəmi vurğulanacaqdır.
I. QİYMƏTLƏNDİRMƏ
Kitablar, elmi məqalələr və s. kimi müxtəlif akademik hüquqi yazı nümunələrini oxuduqdan sonra onların müsbət və mənfi cəhətlərinin müqayisəli şəkildə təhlil edilməsi qiymətləndirmə prosesinin əsasını təşkil edir.[3] Bu prosesə müxtəlif suallar verməklə başlamaq olar, məsələn “yazını oxuyarkən oxucuda çaşqınlıq yaranırmı?”, “ifadə edilmiş fikirlərdə hansısa qeyri-müəyyənlik varmı?”, “yazının dili axıcı və anlaşıqlıdırmı?” və s. Bu formada qiymətləndirmə prosesinin aparılması yazının mənfi cəhətləri ilə yanaşı, müsbət cəhətlərinə də aid edilməlidir.[4] Hər dəfə akademik hüquqi yazı nümunəsini oxuduqdan sonra onunla bağlı müsbət və mənfi cəhətləri qeyd etməklə qiymətləndirmə prosesini daha effektiv etmək olar.[5] Qiymətləndirmə zamanı yazı barədə qeyd ediləcək bəyənilən və bəyənilməyən cəhətlərə aşağıdakı cədvəl nümunə qismində göstərilə bilər:[6]
| Bəyəndim | Bəyənmədim |
| Arqument və əks-arqumentlər düzgün və hərtərəfli formada əsaslandırılıb. | Müəllif yazıda bir sıra arqumentlər irəli sürsə də, onları əsaslandırmağı bacarmamışdır. |
| Dili axıcıdır. | Uzun-uzadı cümlələrdən istifadə yazınının oxunaqlılığını azaldır. |
| Sadə dildə yazılmışdır. | Qəliz paraqraflar yazını anlaşıqsız edir. |
| Qrammatik normalara uyğundur. | Qrammatik səhvlərə yol verilmişdir. |
| Cümlələrarası əlaqə uğurludur. | Cümlələrarası əlaqə zəif qurulub. |
| İddia-bəyanat maraqlı və aktualdır. | İddia-bəyanat aydın deyil. |
| Sadə cümlələrdən effektiv istifadə oxunaqlılığı artırmışdır. |
Mürəkkəb cümlələrə çox yer verilmişdir. |
II. TƏNQİDLƏRDƏN FAYDALANMA
Oxucular nümunə cədvələ uyğun şəkildə yazınızı oxuduqdan sonra onu qiymətləndirərək yazı haqqında öz fikir və rəylərini bildirəcəklər. Aydındır ki, bunların müəyyən bir hissəsi tənqid və təkliflərdən ibarət olacaqdır. Bu zaman həmin tənqid və təklifləri “intellektual baza”nıza yönəldilmiş hücum kimi qiymətləndirməmək və təbii qarşılamaq lazımdır.[7] Nəzərə alsaq ki, oxucular arasında qeyri-hüquqşünaslar, həmçinin tələbələr də olacaqdır, bu zaman akademik hüquqi yazının uğursuz olması ilə bağlı tənqidlərə cavab “yazımı anlayacaq qədər bilikləri yoxdur” olmamalıdır.[8] Hüquqla bağlı kifayət qədər biliyi olmayan oxucuların akademik hüquqi yazının oxunaqlı olub-olmaması və ya digər mənfi və çatışmayan xüsusiyyətləri ilə bağlı tənqidlərinə əhəmiyyət verməmək, eləcə də yenidən düzəliş zamanı onları nəzərə almamaq kobud səhv kimi qiymətləndirilməlidir.[9] Əgər yazı keyfiyyətli deyilsə, nəinki qeyri-hüquqşünaslar, habelə təcrübəli hüquqşünaslar da onu oxumaq istəməyəcəklər. “Tənbəl oxucu yoxdur, ancaq məşğul oxucu vardır” fikri də heç bir oxucunun keyfiyyətsiz akademik hüquqi yazıya vaxt ayırmayacağını təsdiqləyir.[10]
Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə, redaktorların akademik hüquqi yazıya düzəlişlərin edilməsi ilə bağlı tövsiyə və tənqidləri də oxucuların fikirləri qədər önəmlidir.[11] Əgər redaktorlar yazdığınız cümləni oxunaqsız olaraq qiymətləndirirlərsə, onların dediklərini nəzərə almalı, tənqidlərə laqeydlik göstərməməlisiniz. Bu tipli tənqidlərdən istifadə edib müvafiq düzəlişlər edərək oxuculara daha keyfiyyətli yazı təqdim edilə bilər.[12]
III. DAVAMLI REDAKTƏ
Əgər akademik hüquqi yazı sahəsində təcrübəli müəllif deyilsinizsə, yazınızın ilkin versiyasının uğurlu olma ehtimalı çox azdır. Buna görə də ilkin versiyanı birbaşa dərc etdirmək yerinə onu davamlı olaraq redaktə etmək, yazıdakı hər bir söz və cümləni, eləcə də yazının ümumi strukturunu dəfələrlə yenidən nəzərdən keçirmək lazımdır.[13]
Redaktə zamanı işin yoxlanılması məsələlərini texniki və maddi olmaqla iki yerə bölmək olar.[14] Cümlənin ədəbi dil normalarına uyğunluğu, durğu işarələrindən düzgün istifadə, qrammatika, düzgün və etibarlı mənbələrə istinadların verilməsi və s. kimi məsələlər redaktənin texniki hissəsini təşkil edir.[15] Yazıdakı iddia-bəyanatın dəqiq və məntiqli olması, əks-arqumentlər üzərindən əsaslandırılması, ideyaların bir-biri ilə əlaqələndirilməsi və digər məsələlər isə redaktənin maddi hissəsini təşkil edir.[16] Redaktə zamanı aşağıda qeyd olunmuş sualları cavablandırmaqla onu daha effektiv şəkildə aparmaq, eləcə də yazını təkmilləşdirmək mümkündür:[17]
- Yazıda hər hansı qrammatik səhv mövcuddurmu?
- Çatdırmaq istədiyiniz fikir tam aydın şəkildə ifadə olunubmu?
- Təkrarçılığa yer verilibmi?
- Lazımsız/qeyri-müəyyən söz, ifadə və ya cümlələrdən istifadə edilibmi?
- İrəli sürdüyünüz arqument düzgün əsaslandırılmışdırmı?
Qeyd edilməlidir ki, redaktəyə hər dəfə mövzu ilə heç tanış deyilmiş kimi, “yeni gözlərlə” başlamaq lazımdır ki, bu da öz növbəsində, gözdən qaçan çatışmazlıqları və səhvləri aşkarlamaq, həmçinin onları aradan qaldırmaqda yardımçı olacaqdır.[18] Bundan əlavə, hər bir söz, cümlə və ifadəyə düzəlişlər edilə bilər, ona görə də redaktə zamanı mətndə düzəlişə edilməmiş yer saxlanılmamalıdır.[19] Yuxarıda sadalanan suallardan istifadə etməklə müəyyən fasilələrlə əsaslı düzəlişlər edilərsə, akademik hüquqi yazınızın ilk və son versiyaları arasındakı keyfiyyət fərqi nəzərəçarpan dərəcədə olacaqdır.[20]
NƏTİCƏ
Hər bir hüquqşünas öz fikirlərini oxuculara aydın və ətraflı şəkildə çatdırmaq üçün akademik hüquqi yazı bacarıqlarını inkişaf etdirməyi hədəfləməlidir. Bu bacarığı inkişaf etdirmək üçün digər hüquqi yazı nümunələrini təhlil edib qiymətləndirmək, yazını davamlı olaraq redaktə etmək, həmçinin oxucuların fikirlərinə – tənqid və təkliflərinə önəm vermək lazımdır. Qeyd edilən məsələlərə əməl etməklə akademik hüquqi yazının effektivliyini təmin etmək, eləcə də uğurlu akademik hüquqi yazı ərsəyə gətirmək mümkündür.
İstinadlar:
[1] Bryan A. Garner, Legal Writing in Plain English, xviii (2001).
[2] Richard C. Wydick, Plain English for Lawyers, 3 (5th ed. 2005).
[3] Garner, yuxarıda istinad 1, 143.
[4] Yenə orada.
[5] Yenə orada.
[6] Yenə orada.
[7] Yenə orada, 137.
[8] Eugene Volokh, Academic Legal Writing: Law Review Articles, Student Notes, Seminar Papers, and Getting on Law Review, 132 (4th ed. 2010).
[9] Yuxarıda istinad 1, 137.
[10] Volokh, yuxarıda istinad 8, 131.
[11] Yuxarıda istinad 1, 137.
[12] Yenə orada.
[13] Yuxarıda istinad 8, 128.
[14] Anne Enquist, Substantive Editing Versus Technical Editing: How Law Review Editors Do Their Job, 30 Stetson Law Review 451, 452 (2000).
[15] Yenə orada, 461.
[16] Yenə orada, 453.
[17] Yuxarıda istinad 8, 128.
[18] Yenə orada, 131.
[19] Yenə orada, 129.
[20] Yenə orada.
Müəllif: Mansur Səmədov, Bakı Dövlət Universiteti Hüquq fakültəsi, 1-ci kurs tələbəsi.